Nga: Bujar M. Hoxha
Vargjet e së mirënjohurës “O moj Shqypni”, të ditura prej të madhi e të vogli e të pandara prej shkruesit të tyre, ia kanë marrë dritën në njëfarë mënyre gjithë punës tjetër krijuese letrare të Pashko Vasës. Edhe në mos qoftë kështu, shumë e bashkëshoqërojnë këtë figurë emblematike të rilindjes kombëtare, këtë ideolog dhe poet të saj, vetëm me ato vargje.
Për të ndihmuar në njohjen më mirë të aktivitetit të tij letrar, të ushtruar në mesin e shekullit të 19-të dhe diçka më këtej, na ndihmon dhe një botim i ri i veprës “Bosnja dhe Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut”.
Me një përkthim të ri, të shoqëruar dhe me origjinalin ngjitur, kjo vepër na e sjell më pranë Pashko Vasën si letrar e njëkohësisht si nëpunës i Perandorisë Osmane. Në shoqërimin e një shtetari të perandorisë, dhe duke u treguar tepër modest për detyrën e marrë, “pa pasur, ndoshta, ndonjë meritë tjetër veç asaj të njohjes së gjuhës sllave”, siç vetë shkruan, ai ka mundur ta prekë vetë realitetin në atë pjesë të Ballkanit, të njohë të vërtetat e të mbledhë fakte, për t’i hedhur të gjitha në letër me stil tregimtari.
Aq e çmoi lëvizjen pjesë e së cilës ishte dhe misioni i Xhevdet Efendiut në Bosnjë dhe Hercegovinë, sa do të thoshte në parathënien e kësaj vepre se “me frytet e saj të jashtëzakonshme, kjo lëvizje bëri që të tërë ata që kishin mohuar vazhdimisht përparimin e qytetërimit tonë, të hiqnin dorë nga mendimet e tyre ndjellakëqija, dhe që Europa të shihte qartë se në një perandori ku fuqia morale e topitur zgjohet sa herë i bëhet thirrje nga një sovran energjik, i drejtë dhe i mençur, forcat jetike janë të pafundme”.
Gjatë qëndrimit njëzetmujor, nisur prej largimit nga Stambolli në prill të 1863-shit, ai i pa me sytë e tij aktet e misionit të Xhevdet Efendiut (Ahmed Xhevdet Pashës, shtetarit osman me shumë karrierë), punoi për to sa ia lejonin atributet, dhe premtoi të tregojë vetëm për çfarë shikoi, mësoi dhe për çfarë ngjau gjatë asaj periudhe.
Rrëfimtar, Bosnjën na e përshkruan si “të shndërruar në otomane përsa i përket besimit fetar, por mbetur sllave për nga ndjenjat e doket”, ndërsa gjeografikisht, “ka shumë male, fusha, lugina piktoreske e shumë pjellore”. Me klimë shumë të shëndetshme, nuk ka vend në botë që të jetë më i pasur me ujëra sa Bosnja – gjithmonë thënë kështu nga pena e Pashko Vasës. Banorëve, boshnjakëve, u rezervon përshkrimin, “nuk e heqin kurrë llullën prej goje”. Dhe, për xhamitë, thotë se në Bosnjë ka një numër shumë të madh, që spikasin për nga madhështia dhe nga bukuria e arkitekturës; “në Bosna-Serai numërohen 120”. Nënvizon se zakoni është gjithçka në Bosnjë.
Të njëjtat përshkrime vlejnë dhe për Hercegovinën, si pjesë prore e Bosnjës, me trazirat si gjendje e vazhdueshme e vendit. Pozitat e bashkësive fetare, marrëdhëniet midis tyre, gjendja e shkollave, e arsimit në përgjithësi, e shërbimit shëndetësor, e rrugëve, e sistemit gjyqësor, e mexhliseve, e pronësisë mbi tokën, raporti mes agait dhe çifçiut, tatimet, tregtia dhe industria, etj., kanë marrë vëmendjen e tij dhe janë trajtuar me kujdesin e nëpunësit perandorak dhe të rrëfimtarit besnik për atë çfarë sheh e zbulon.
Xhevdet Efendiut i njeh merita të jashtëzakonshme për punën e bërë gjatë misionit, për vënien në rrugën e mbrothësisë si të Bosnjës dhe të Hercegovinës: “ai i kënaqi të gjithë me paanësinë dhe barazinë e vendimeve të tij”. Duhet ta lexosh faqe më faqe e rresht më rresht librin për të hyrë thellë në aktivitetin reformues të Xhevdet Efendiut në muajt e qëndrimit në ato vise. Çdo zgjatje tjetër këtu veç do t’ia hiqte bukurinë përshkrimit të autorit.
Një gjë duhet cituar ashtu siç është shkruar, për të kuptuar nivelin e përgjegjësisë për detyrën dhe të moralit në kryerjen e saj, ndjesinë si pjesë e perandorisë; cilësi të Pashko Vasës në atë mision. Dy paragrafët e fundit të librit thonë: “Sa për mua, unë nuk mora asnjë shpërblim për shërbimet që bëra, as për pjesëmarrjen në aktet e misionit të Xhevdet Efendiut. Nuk shkrova as për të bërë lajka e as për të folur keq; shkrova për të nderuar të vërtetën, drejtësinë, dhe për t’iu përgjigjur armiqve të vendit tim, të cilët nuk heqin dorë prej shpifjeje për të goditur përparimin e institucioneve tona dhe përpjekjet e pareshtura të qeverisë së Madhërisë së Tij, Sulltanit, për të përmirësuar kushtet e të gjitha klasave të popullsisë së perandorisë. A ia arrita qëllimit? Nuk e di, por iu binda zërit të ndërgjegjes sime.”
Botimin e kësaj vepre e bëri Fondacioni “ALSAR”, siç pati bëri jo shumë kohë më parë dhe me dy vepra të tjera të Pashko Vasës, “E vërteta mbi Shqipninë dhe shqiptarët” dhe “Skicë historike mbi Malin e Zi sipas traditave gojore shqiptare”.