Nga: Mehdi Gurra

Të nderuar pjesëmarrës në paraqitjen e këtij botimi!

Mbledhja në këtë sallë për promovimin e një libri është mbyllje ideale e një viti për një fondacion si ky i yni që gjithnjë e më shumë po u kushton vëmendje dhe energji botimeve të reja.

Po aq ideal besoj se duhet të jetë ky moment tubimi dhe për autorin, përmbledhësin e një historie në tekst dhe fotografi për familjen së cilës i përket dhe që i ka kushtuar një kohë të gjatë përgatitjes së kësaj vepre.

Ndërsa jashtë kësaj godine sheshi qendror i kryeqytetit është shndërruar në arenën e një feste disajavore, përjetimi ynë festiv këtu është i një lloji tjetër, shumë më i koncentruar, më i veçantë, më domethënës e më në kontrast.

Të pranishëm të nderuar!

Prej tre dekadash e më shumë jetojmë në një tjetër epokë; kohë e mjaftueshme për të parë dhe kuptuar se nga po shkon rrjedha e ngjarjeve. Për njerëzit e iluzioneve, e ardhmja nuk premton aq sa duhet, në mos asgjë. Kush ka patur shpresa të mëdha deri sot ka provuar sigurisht dhe zhgënjim. Ndërkaq, nostalgjikët kanë shumë për të kujtuar me mall. Përtej kësaj, optimizmi duhet të mbizotërojë dhe kur mjedisi ushqen ndrydhje.

E pra, të tëra këto i sintetizon vepra për të cilën jemi mbledhur, fryt i ndjesive dhe përgjegjësive që autorit ia kanë dhënë rrënjët familjare. Përkatësinë e tij individuale ai e ka kthyer në frymëzim për të shkruar për, “Për Toptanasit që di – Midis Lindjes dhe Perëndimit”.

Tiranas të vjetër dhe të rinj!

Toptanasit zënë një vend të rëndësishëm në historinë e qytetit, të kryeqytetit, dhe të vendit, protagonistë në zhvillimet e njohura në jetën shqiptare. Ata kanë parë ditë të mira dhe të këqija, kanë provuar kulme dhe perëndime, kanë patur paqe dhe trazime, kanë njohur respektin dhe përbuzjen, begatinë dhe vuajtjen. Sado të panatyrshme të kenë qenë rëniet në sytë e tyre, ato nuk kanë bërë përjashtim nga natyrshmëria e kësaj bote, se vazhdimësia e gjithçkaje johyjnore është e përkohshme, asnjëherë e përhershme.

Botimi i paraqitur sot përpara jush dhe publikut të gjerë jua bën të njohur historinë e kësaj familjeje në kornizën e asaj që autori e ka zgjedhur dhe për titull, “Për Toptanasit që di”. Z. Ajten Toptani i ka dhënë punimit formën e një përmbledhjeje të përgjithshme historike dhe të një albumi fotografik, duke u mbështetur në burime historike dhe duke marrë për referencë trajtesa historianësh. Aty ku i ka lejuar liri vetes, si në ilustrimet e tij, imagjinatën e ka patur të skajshme, herë-herë më tepër se të guximshme.

Zonja dhe zotërinj!

Qëllimi i botimeve të ALSAR-it është që t’i shërbejnë kulturës sonë kombëtare, pasurimit të trashëgimisë kulturore dhe forcimit të identitetit kombëtar. Mbi 300 tituj të botuar në vite flasin për ndjekjen konsekuente të këtij objektivi.

Ky botim gjithashtu është në këtë suazë, i nxjerrë nga shtypi prej nesh edhe pse pikëpamjet e autorit nuk përkojnë në raste të caktuara me tonat. Por ja që përkime absolute nuk mund të ketë!

Botuesi ka respektuar qëndrimet e autorit, pa u përfshirë në përcaktime për përmbajtjen që do ta kishin cenuar bashkëpunimin.

Nga kjo familje kanë dalë figura të rëndësishme për të cilët historianët kanë mendime të ndryshme. Prandaj ne, si botues, nuk kemi dashur të përqendrohemi në një emër apo në një tjetër, duke pranuar, në të kundërt, të botojmë një histori përmbledhëse të toptanasve.

Ne mendojmë se është e nevojshme mbajtja e një simpoziumi, ku historianët të flasin mbi kontributet e çdo personaliteti të spikatur të familjes Toptani në historinë e Shqipërisë. Kjo vepër e sapobotuar le të shërbejë si nxitje për një simpozium të tillë.

Me këtë rast, lejomëni ta falënderoj në veçanti zotin Thomas Frashëri, i cili u bë shkas për njohjen tonë me autorin e librit dhe për botimin e tij. Një falënderim është gjithashtu për autorin, si dhe për të gjithë ju që na respektuat me pjesëmarrjen tuaj. Uroj që ky promovim t’ju japë kënaqësinë e duhur!

Nga: Thomas Frashëri

“Conspicuous among the non-Mussulmans

was that same Savas Pasha, an Albanian Physician,

President of the Ottoman University,

a man of extremely versatile genius”

Antonio Carlo Napoleone GALLENGA

“Two Years of the Eastern Question”, vol. II, 1877.

Autori i veprës në dy vëllime, “Studim mbi teorinë e të drejtës islame”, mbetet një personalitet shumëdimensional, hera-herës edhe paradoksal. Doktor në mjekësi, diplomat, nëpunës i lartë osman, i krishterë ortodoks për nga besimi, Sava Pasha qe gjithashtu një intelektual i kalibrit ndërkombëtar me bindje pozitiviste dhe kozmopolite të karakterizuara nga përkatësi të shumëfishta kulturore, franceze, helene, turko-osmane dhe shqiptare, për të përmendur veç kryesoret.

Sava Pasha lindi si Joan (Hristodhul) Sava (Ιωάννης Σάββας) në Janinë, më 1832, pranë spitalit të vjetër të qytetit, në rrugën Korais, në shtëpinë e dr. Kristo Savës, nga parësia e Janinës. Paraardhës të Joanit, Dhimitër, Pano dhe Petro Sava ishin shquar si sipërmarrës të mëdhenj me biznese dhe veprimtari tregtare mjaft të lakmueshme brenda dhe jashtë Perandorisë Osmane, si në Rusi dhe në Europën Qendrore. Petro Sava shfaqet më 1792 si arhond i Janinës dhe mbështetës i Ali Pashë Tepelenës përkundrejt rivales së tij, Aishe hanëm Gjirokastrës. Savat ishin mirëbërës të Janinës dhe kujdeseshin për pajimin e vajzave të varfra, si edhe për mirëmbajtjen e spitalit të qytetit.

Nga nëna, Eleni Pano, me të cilën kaloi pjesën më të madhe të jetës, Joan Sava rridhte prej Panollarëve të Frashërit, degëzim i moçëm i mbetur i krishterë pas kalimit në Islam të një pjese të madhe të Frashërllinjve historikë. Një sharmend i Panollarëve hodhi rrënjë në Janinë në mes të shek. XVIII, duke u numëruar mes “eupatridëve”, pra, fisnikëve të qytetit, pasi u shqua në jetën politike dhe sociale dhe thuri krushqi me familje të dorës së parë me prejardhje të hershme shqiptare, si Palli-t paramithiotë dhe Melasët, ose Mellanjët janiniotë. Gjyshi nga nëna i Joan Savës, Joan Anastas Pano, ishte emëruar më 1819 nga Ali Pashë Tepelena dhe patriarku ekumenik Grigori V si një nga eforët (kujdestarët) e gjimnazit të shquar janiniot Kaplani, pararendës i Zosimeas. Kushëri i parë i Eleni Panos ishte mendimtari i shquar Leon Melas, autor i Ο Γεροστάθης, një nga librat më në modë në shek. XIX në Levant dhe vepra e preferuar e rilindasit Thimi Mitko. Një tjetër i afërm i dalluar i Joan Savës ishte edhe Anastas Pano, kamejkam dhe regjent i principatave të Vllahisë dhe Moldavisë, një nga artizanët kryesorë të bashkimit të Rumanisë më 1858-1859.

Joan Sava, i cili kishte vetëm një motër, Sofinë, u formua kështu në gjirin e dy familjeve të përfshira në vorbullën e ndryshimeve socio-politike të ethshme në një qytet multietnik dhe multifetar, ku konvergjencat farefisnore dhe interesat ekonomike ishin, në të vërtetë, shumë herë më të forta se sa dasitë fetare brenda llojit. Gjithë kjo gjatë një intervali kohor që shkon nga krijimi i shtetit modern grek deri në jetësimin e reformave të Tanzimatit.

Pas shkollimit të plotë në Zosimea, Joan Sava u vendos në Stamboll për të ndjekur studimet në shkollën perandorake të mjekësisë (Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane), në të cilën u specializua si mjek legjist. Studime të thelluara mjekësie ai kreu edhe në Paris. Vjetari i të diplomuarve në fakultetin e mjekësisë së Pizës në Itali dëshmon se “Giovanni di Christoforo Savas, di Giannina” kishte marrë titullin e doktorit në mjekësi edhe në këtë universitet me prestigj më 1855.

Joan Sava efendiu u shqua që herët për nga aftësitë e tij profesionale, por edhe prej erudicionit të rrallë. Më 1866 mori pjesë si delegat i Persisë në konferencën ndërkombëtare të shëndetësisë të mbajtur në Stamboll. Një vit më parë qe përzgjedhur nga vezirët Mehmet Emin Ali Pasha dhe Fuad Pasha si zv/kryetar i Komisionit të Higjienës Publike, në momentin kur në Stamboll kishte pllakosur një nga epidemitë më të rënda të murtajës, në një situatë të përgjithshme paniku. Meqenëse e kreu me shumë përpikëri dhe devotshmëri detyrën e tij në këtë rast, veziri i madh, Mehmet Emin Ali Pasha, e mori në stafin e tij gjatë një udhëtimi në ishullin e Kretës, gjithmonë të trazuar nga revoltat. Më 1868, Sava efendiut iu dha grada e pashës nga sulltan Abdylazizi I, dhe, me ndërhyrjen e vezirit të madh, dr. Aristarhi beut, dhe përfaqësuesit britanik në Stamboll, Sir Henry Bulwer, iu mirëbesua guverna e vilajetit të Sfakias, po në Kretë. Në këtë detyrë do të qëndrojë rreth gjashtë vjet dhe, me gjithë paragjykimet e një popullsie lokale të fanatizuar, do të qeverisë në mënyrë të urtë, duke ngritur shkolla, institucione të dobishme publike dhe duke promovuar politika zhvillimore.

Më 1874, Sava Pasha u kthye në Stamboll, për t’u emëruar drejtor i Shkollës Sulltanie në Gjylhane (Mekteb-i Sultani). Në rrugëtimin e shpejtë drejt modernitetit të kësaj shkolle me nam, Sava Pasha do të luajë një rol të dorës së parë, duke filluar me zhvendosjen e saj në pjesën më kozmopolite të kryeqytetit, në Pera-Bejoll, në pallatin e vjetër të Gallatasarajit, emër i cili u përvetësua menjëherë nga vetë shkolla. Ndërkohë që universiteti i brishtë i Stambollit (Dar-ul-funûn) ndeshej me vështirësi të panumërta për të mbijetuar, Sava Pasha pati sukses në çeljen brenda Gallatasarajit të departamenteve të drejtësisë dhe të inxhinierisë, duke e ngritur institucionin franko-osman që drejtonte, sipas të gjithë autorëve, në nivelin e një universiteti. Shumë shpesh në literaturë madje themeluesin dhe rektorin e parë të institucionit universitar në Stamboll e gjejmë të lidhur me emrin dhe veprën e Sava Pashës.

Për të mëkëmbur Gallatasarajin, Sava Pasha diti, në kundërshtim me “rivalët” e tij të Dar-ul-funûn, të bindte shejhulislamin se çelja e një shkolle inxhinierësh civilë dhe një shkolle drejtësie në ish-shkollën Sulltanie nuk e cenonte integritetin dhe përparësinë e fesë islame. Falë taktikës së tij, Sava Pasha mund të shpallte publikisht më 1875, në prezencë të vetë Hasan Fehmiut, shejhulislamit të kohës, se “sot dy departamentet e shumëpritura të Dar-ul-funûn, Drejtësia dhe Inxhinieria Civile, i janë bashkuar liceut, duke e ngritur virtualisht institucionin tonë në nivelin e një universiteti”.

“I pata ndarë kurset shkencorë nga mësimdhënia në Lice dhe pata themeluar fakultetin e drejtësisë, si dhe një fakultet shkencash tërësisht të pavarur dhe të ndarë nga arsimi i mesëm. Një vit më vonë themelova fakultetin e letërsisë. Botova një broshurë për t’u bërë me dije popullsive të perandorisë organizimin e universitetit të parë osman dhe shpalla themelimin e tij përmes një fjalimi të mbajtur ditën e ndarjes së çmimeve të vitit shkollor 1875. Ngjarja solemne tërhoqi një mori të jashtëzakonshme pjesëmarrësish. Ajo u zhvillua brenda rrethimit të vjetër të Gjylhanes dhe u kryesua nga djali i sovranit. Të gjitha autoritetet perandorake të kryeqytetit ishin të pranishme. Të gjitha misionet e huaja ishin të përfaqësuara” (SAVVAS PACHA, Etude sur la théorie du droit musulman, I, XXXI (a)).

Në këtë shkollë, e cila “lulëzoi nën udhëheqjen e tij”, disa dhjetvjetsha më vonë, Ali Sami Yen, djali i ish-sekretarit të Sava Pashës, Sami bej Frashërit, do të themelojë klubin e famshëm sportiv të Gallatasarajit.

Aty ku Sava Pasha ka dhënë një kontribut tjetër themelor është në procesin e përditësimit të së drejtës islame nëpërmjet një qasjeje të posaçme realiste dhe instrumentale. Në kohën kur përpiqej për të çelur shkollën e drejtësisë brenda Gallatasarajit, Sava Pasha kishte vënë re se sa e padepërtueshme ishte bërë për brezat e rinj jurisprudenca islame nga pikëpamja e teorisë (usul-ul-fikh) dhe metodës legjislative (furu-ul-fikh), ndaj si njohës i thellë i lëndës prej vitesh, vendosi ta ngrejë në rangun e një disipline universitare, me një synim epërsisht shkencor dhe emancipues (SAVVAS PACHA vep.cit., I, XXIV). Sava Pasha i pati kushtuar të drejtës islame vite të tëra nxënieje, me mjeshtra dhe metoda autoritative si ato të Imam Azamit (Ebu Hanife), Rauf Efendiut, Ibrahim el-Halebit, Mulla Husrevit, Nuri Efendiut të Kytahjas, e të tjerë (po aty, XXXV). Ai ishte thellësisht i bindur se edhe shoqëritë muslimane janë të prirura për përparim dhe adaptim dhe se bashkëjetesa e sistemeve fetare është detyrë historike përballë së cilës muslimanët dhe filozofia e tyre juridike nuk duhet të tuten.

“E lus lexuesin të mos mendojë se i kam vënë vetes për qëllim detyrën e vështirë për të përcaktuar zanafillat e vërteta dhe karakterin krejt të veçantë të së drejtës islame, me synimin për të lëvduar institucionet e krijuara nga mësimet e Profetit të Islamit, apo për të shpallur sipëraninë e një feje mbi një tjetër. Do të më bënte përndryshe me faj pa të drejtë dhe do të pengonte veten për të gjykuar me paanësi një studim absolutisht jashtë çdo konsiderate politike apo fetare. Çmoj se të gjitha besimet janë të denja për respekt dhe të ngjashmit e mi i dua njësoj, cilado qofshin besimet apo kultet e tyre. E gjithë jeta ime publike e vërteton këtë, gjë për të cilën mund të jem veçse krenar. Përvoja më ka vërtetuar gjithashtu se përzierja e fesë me politikën është një punë e prapshtë. Jam i krishterë i bindur, por nuk mund të jesh i krishterë nëse nuk i do të gjithë njerëzit dhe nuk je i drejtë me të gjithë. Si i krishterë, pra, po e hulumtoj ligjin e Muhamedit. E shqyrtoj me paanësinë më të përkryer, me respektin më të madh dhe me gjykimin më rigoroz” (SAVVAS PACHA, vep.cit., I, XXII-XXIII).

Ky qëndrim përparimtar e afron shumë me rilindasit shqiptarë dhe e ndan përfundimisht nga sektarizmat në modë të asaj kohe.

Shumë autorë, përfshirë edhe bashkëkohorë, e konsiderojnë këtë dijetar të krishterë ortodoks jo vetëm si një nga njohësit më të mirë të doktrinës juridike islame, por edhe si një nga komentuesit e saj më të guximshëm. Sava Pasha nuk ngurroi të kridhej në burimet më të hershme të së drejtës islame, për të nxjerrë në pah tiparet e saj më genuine semitike (SAVVAS PACHA, vep.cit., I, I, 74). Nuk mungojnë në qasjen e tij krahasimet me nocionet juridike të së drejtës kanonike kristiane dhe romake, dhe as kritikat ndaj pedantizmit ku doktrina, nëse braktiste parimet hanefite, rrezikonte, sipas tij, të përhumbej në shek. XIX, duke i lënë popullsitë muslimane në udhëkryq dhe në padituri (po aty, I, I, 151-158). Vlen megjithatë të theksohet se vepra e Sava Pashës pati dy oponentë të ashpër tek njohësit nga më të dalluarit e jurisprudencës islame, përkatësisht Ignace Goldziher dhe Christiaan Snouck Hurgronje.

Risia e vërtetë në veprën e Sava Pashës është përpjekja për themelimin e një teorie konstitucionalizmi islam dhe më veçanërisht osman, së bashku me një sistem të drejtash fundamentale me burim të drejtën islame. Kjo është edhe arsyeja pse vepra e tij madhore, “Studim mbi teorinë e të drejtës islame”, u botua në mërgim në Paris për t’i shpëtuar censurës, por që më vonë u përshëndet fuqishëm edhe nga teologë të mëdhenj islamë, sidomos nga ish-shejhulislami Mustafa Sabri Efendiu. Madje, sipas dokumentacionit osman, menjëherë pas botimit të vëllimit të parë, sulltan Abdylhamiti II kërkoi një përkthim të tij për ta shfletuar privatisht.

“Larg së paraqituri prurjet e qytetërimit nën vellon e Krishterimit, këto të fundit duhen “islamizuar”, sipas këshillës së Sawas-Pacha, pra, lipset t’i përkojnë njërit prej teksteve të Kuranit dhe të legjislacionit islam. Duke përmbushur këtë kusht, gjithëkush zotëron shpirtrat, do të zotërojë edhe trupin” (Ch. MISMER, Souvenirs du monde musulman, 326).

“Të njohësh metodën, rregullat dhe mjetet përmes të cilave është ngjizur ligji islam, merr nga një pikëpamje praktike, si për shtetet islame, si për shtetet kristiane që qeverisin popullsi muslimane, një rëndësi krejt të posaçme: ajo i jep juriskonsultit dorë të islamizojë të gjithë të vërtetat dhe t’i bëjë kështu të pranueshme për ndërgjegjen muslimane.

Përparimi është ligji i Islamit. Imobilizmi është i dënuar nga Zoti dhe nga i Dërguari i Tij. Mirëpo progresi, siç e kam thënë, duhet të paraqitet në një formë islamikisht korrekte për t’u bërë i pranueshëm. Të gjitha ligjet dhe institucionet, të gjitha inovacionet shkencore, shoqërore dhe politike, të nevojshme për mbrothësimin e popujve mund të nxirren fare lehtë nga burimet e Islamit ose të serviren mbi të vërtetat që ai përmban. Çdo musliman është i shtrënguar kësisoj t’i konsiderojë si detyrime fetare dhe t’i pranojë me respekt dhe mirënjohje. Sado të vështira qofshin, aty do ta gjejë lumturinë dhe shëlbimin e tij” (SAVVAS PACHA, vep.cit., I, II, 165-166).

E tillë qasje epërsisht shkencore dhe dituridashëse, në mënyrë të natyrshme, nuk e pengonte Savën të jepej edhe pas studimeve helenike, duke qenë anëtar themelues i shoqërisë dhe revistës për mbështetjen e studimeve greke. Aq më pak e pengonte ajo të mbështeste emancipimin politik dhe kulturor të shqiptarëve nëpërmjet një rrjeti farefisnor dhe shoqëror mjaft efikas në Stamboll, ndërveprimet me të cilin meritojnë me patjetër hulumtime të hollësishme dhe një studim të posaçëm.

Në cilësinë e drejtorit të Gallatasarajit, pasi mori emërimin përkatës nga sulltan Abdylhamiti II në tetor 1876, Sava Pasha u bë pjesë aktive e komisionit që hartoi kushtetutën e parë osmane (Kanûn-ı Esâsî). Në komision atij iu dha mundësia të bashkëpunojë ngushtësisht me dy bashkatdhetarë dhe figura historike me rëndësi, Namik Kemalin dhe Abedin bej Dinon. Veziri i madh, Mid’hat Pasha, i cili kryesonte procesin, e humbi vlerësimin që dikur Sava kishte ushqyer për të pikërisht gjatë punimeve të komisionit. Si për ta falënderuar dhe për ta ndëshkuar njëherazi, pak ditë përpara se të merrte tatëpjetën e tij politike, Mid’hat Pasha e degdisi Savën duke e promovuar në detyrën e valiut të Arqipelagut (Vilâyet-i Cezair-i Bahr-i Sefid – ishujt e Egjeut) dhe Qipros, me seli në ishullin e Rodosit.

Me t’u vendosur në ish-kryeqendrën historike të kalorësve të Shën Gjonit të Jerusalemit, në shkurt të vitit 1877, Sava emëroi myhyrdar (vulëmbajtës), pra, sekretar të përveçëm të tijin, Sami bej Frashërin, duke e ndihmuar të gjente një rang nëpunësie me rëndësi pas syrgjynit në Tripoli të Libisë dhe përpjekjeve të tij të para në botën e letrave. Pesë muaj më vonë, Sava i dha dorë Shemsedin Samiut të linte Rodosin dhe t’i bashkohej Abedin bej Dinos në Janinë, si kryesekretar në Komisionin e Armatimeve, me qëllim për të ndihmuar në ngritjen e një fronti qëndrese ndaj mëtimeve greke rreth Epirit në një moment mjaft të vështirë.

Vetë Sava nuk ndenji për shumë kohë në Rodos. Pak muaj pas emërimit në detyrën e valiut të Arqipelagut e gjejmë ministër të Punëve Publike në Stamboll, e fill më pas, vali të distriktit të sapokrijuar të Rumelisë Lindore, më 1878. Me thellimin e krizës lindore dhe kërcënimet që po i aviteshin Perandorisë Osmane nga të gjitha anët, sidomos për shkak të paqes së Shën Stefanit dhe Kongresit të Berlinit, Sava Pasha, poliglot, u emërua sekretar shteti për Punët e Jashtme pranë ministrit, Karatheodhori Pashës. Këtë të fundit, të ndodhur shpesh jashtë vendit në kuadër të Kongresit të Berlinit, Sava Pasha do ta zëvendësojë me mjaft shkathtësi, duke u bërë bashkëpunëtor diskret, por mjaft i afërt, i Abdylhamitit II, falë kjo edhe miqësisë me dr. Spiridhon Mavrojeni Pashën, kryeheqimin e sulltanit.

Dy muaj përpara se të ngarkohej me detyrën e lartë të ministrit të Jashtëm të Portës së Lumturisë, Sava Pasha, “një shqiptar skizmatik”, pra i krishterë ortodoks, siç e cilëson shtypi i kohës, u caktua në gusht 1879 si një nga tre emisarët osmanë në komisionin e përcaktimit të kufijve me Greqinë, në zbatim të Protokollit XIII të Kongresit të Berlinit. Punimet e këtij komisioni Sava Pasha do t’i ndjekë me një interes të posaçëm, duke luftuar për pothuajse një vit rresht, me një energji dhe aftësi për t’u habitur, çdo përçapje të qeverisë mbretërore greke për t’iu avitur Epirit dhe Janinës, gjë që prej një të krishteri ortodoks helenizant as nuk imagjinohej dhe që sfidonte edhe skemat më fantaziste të fuqive të mëdha dhe të shtypit të kohës.

Më 19 tetor 1879, një javë pasi në Stamboll ishte krijuar Shoqëria e të Shtypuri Shkronja Shqip, shumë prej themeluesve të së cilës ishin në fakt farefis i tij, Sava Pasha emërohej në qeverinë e Said Pashës Harixhie-Nazërë (Hariciye Nazιrι), ministër i Punëve të Jashtme i Portës së Lartë, me trajtim protokollar mbi shejhulislamin dhe të drejtën për të marrë pjesë në këshillin perandorak. Në historinë 5 herë shekullore të perandorisë së Osmanëve, Sava Pasha do të jetë i dyti ndër katër dinjitarët e vetëm të krishterë që do të promovohen në rangun e kryediplomatit të Portës. Deri kur kjo detyrë do t’i kalojë bashkëpunëtorit të tij, Abedin pashë Dinos, më 13 qershor 1880, në një situatë të brendshme e të jashtme tepër të ndërlikuar për sulltanin, dokumentet arkivore, por edhe shtypi ndërkombëtar i asaj kohe, dëshmojnë se, ku me “dinakëri” e ku fare çiltazi, Sava Pasha i qe kundërvënë fuqishëm cedimit të territoreve shqiptare në Plavë, Guci, Hot e Grudë, dhe sidomos cenimit territorial të Epirit nga mëtimet greke.

Pasi u “flijua” për shkak të intransigjencës së tij ndaj “këshillave të Europës”, Sava Pasha u rrek të shkëputej nga detyrat shtetërore për t’u marrë me punën e tij hulumtuese. Megjithatë, Abdylhamiti II nuk e humbi nga sytë. Me bekimin e autoritetit sulltanor, shkruan një autore, “Sava Pasha pat shërbyer si ndërmjetës mes Europës dhe botës islame, duke përfaqësuar shpesh vetë sulltanin në takime me delegatë europianë ne lidhje me shkëmbimet ndërfetare, sidomos në fushën e statusit ligjor dhe lirive tregtare të pakicave të krishtera të perandorisë” (S. Ghabrial). Ishte Sava Pasha që më 1880 e bindi shejhulislamin të mos i kundërvihej nënshkrimit nga Perandoria Osmane të një marrëveshje diplomatike për ndalimin e tregtisë së skllevërve nga Afrika. Ky mund të jetë rasti i vetëm në histori që një gayir-i müslim, një i krishterë, t’i ketë argumentuar nëpërmjet metodës hanefite autoritetit më të lartë fetar islam të Perandorisë Osmane dobinë e një vendimmarrjeje të caktuar. Metodën e ka përshkruar vetë Sava Pasha në traktatin e tij themelor (SAVVAS PACHA, vep.cit., I, I, 108-110).

Më 1885, edhe pse Sava nxori si pretekst probleme të rënda shëndetësore, Abdylhamiti II e detyroi pothuajse me forcë të rikthehej në Kretë dhe të paqtonte ishullin kryeneç, si vali i përgjithshëm me seli në Hania. Njohës i mirë i rrengjeve luftarake të gjiritasve dhe guvernator i dhënë pas kompromisit dhe ndërtimit të veprave publike, Sava u përball mbi të gjitha me konsujt grekë që e akuzonin si “të krishterë sa për sy e faqe” dhe si “të përkëdhelur të Abdylhamitit II”.

Dy vjet pas emërimit, Sava Pasha u tërhoq nga detyra e valiut pas shumë përpjekjesh, me ç’rast qeveria e caktoi si kryetar të një komisioni ndërmjetësimi të një konflikti juridik mes Patrikanës Ekumenike dhe Patrikanës së armenëve. Sava Pasha konkludoi në favor të Patrikanës Ekumenike, por qeveria nuk e miratoi raportin, duke hedhur kështu poshtë një punë të gjatë e rraskapitëse. Sava Pasha gjeti pretekst te kjo zbythje burokratike për t’u zhvendosur rreth 1890 në Paris, duke lënë përfundimisht pas Stambollin dhe Levantin.

“Në prag të një moshe të thyer, pas një karriere të gjatë dhe rraskapitëse, gjatë së cilës brengat e pandashme nga pozitat e larta politike nuk më kanë penguar të ndiej gjithë satisfaksionin që një njeri mund të mëtojë në vendin e tij, u vendosa në Francë, duke dashur të kridhem në mjedisin më të ndriçuar dhe, e them me plot mirënjohje, më mikpritës të Perëndimit. Djaloshar, e kam njohur dhe vlerësuar këtë vend të bukur dhe me gjithë mungesat e gjata nuk jam çmësuar ta dua. Përfitoj nga vitet që më mbeten për të botuar studimet e mia mbi të drejtën dhe historinë, studime që zënë fill tri dekada më parë, të përpunuara dhe të përfunduara me gjithë telashet e jetës publike. Nuk pres asgjë nga njerëzit, ndërkohë që respektoj thellësisht ndjenjat e ndriçuara të savantëve të Perëndimit” (SAWAS PACHA, Le droit musulman expliqué, 1896, parathënie).

Në rezidencën e tij të Rue Desbordes-Valmore, në njësinë XVI të Parisit, Sava Pasha hartoi artikuj dhe konferenca mbi të drejtën islame dhe zbatimin e saj tek popullsitë muslimane nën sundimin perëndimor, si dhe mbi historinë e letërsinë, sidomos nëpërmjet letërkëmbimit me shkrimtaren dhe feministen frënge Juliette Adam. Më 1901, pak vite përpara se të ndërronte jetë, Sava Pasha botoi në Paris një testament moral, “Vuajtjet e shpirtit”, shkruar në greqishte katharevusa, në të cilin parashtronte idetë e tij mbi edukimin dhe kultivimin e individëve nëpërmjet shembujve nga antikiteti e deri tek bashkëkohësit, duke lëvduar dhe marrë për shembull “dajën” e tij – në fakt, kushëririn e parë të mamasë – ish-ministrin grek të Drejtësisë, Leon Melas, i cili në kundërshtim me pathosin luftarak grekomadh të kësaj familjeje shquhej “si një ithtar i vërtetë i virtytit dhe i moderacionit dhe që ua përcolli pasardhësve këtë trashëgimi të vyer përmes shkrimeve të tij morale dhe edukuese”.

Sava Pasha, i cili, sikundër dëfton Almanaku i Gotha-s më 1880, mbante gradën e bejlerbeut të Rumelisë dhe dinjitetet e larta të mushirit (mareshalit të ushtrisë perandorake) dhe vezirit, ishte dekoruar me shumë urdhra dhe medalje, mes të cilëve spikasnin urdhrat osmanë të Osmanies dhe Mexhidies (klasi I), ai i Luanit dhe Diellit të Persisë (klasi I), si dhe më shumë se 13 kordonë të mëdhenj nga shtete të huaja. Më 1904, Franca e ngriti në dinjitetin e Oficerit të Madh të Legjionit të Nderit. Ai ishte gjithashtu anëtar i shumë shoqërive savante në Francë, Greqi dhe në vise të ndryshme të Perandorisë Osmane. Një vit përpara se të ndërronte jetë e shohim ende aktiv në çështje politike dhe sociale, madje si anëtar të kolegjit të madh të riteve të obediencës më të madhe masonike frankofone, Këshillit suprem të Orientit të Madh të Francës.

Sava nuk pati jetë martesore, dhe ndërroi jetë në shtëpinë e tij, të rrugës Desbordes-Valmore 16^e, më 22 maj 1905.

Me gjithë dashurinë e pashtershme për Francën, me siguri në zbatim të vullneteve të tij të fundit, e motra, Sofia, e solli trupin e të vëllait në qytetin e lindjes dhe të shkollimit të parë, në Janinë, për ta shtënë në banesën e mbrame në varrezën më mbresëlënëse të qytetit, atë të kishës Arhimandhriou, ku prehen janiniotët më të shquar, si, për shembull, vetë Panajot Aravantinoi.

Ndjenja e sinqertë e përkatësisë ndaj universit perandorak osman, ndjesia e gjallë e të qenit epirot shqiptar, respekti i thellë ndaj fesë islame dhe institucioneve të saj, sikundër dhe dashuria e pashtershme për kulturën dhe letrat greke, por edhe për kozmopolitizmin që zinte fill në një atashim të pathyeshëm ndaj gjuhës dhe qytetërimit francez, e karakterizuan të gjithë veprimtarinë dhe jetën e paklasifikueshme të shqiptarit Sava Pasha, e cila mbetet pak e studiuar në Turqi, përciptazi e trajtuar në Greqi dhe në Francë, dhe ende tërësisht e panjohur në Shqipëri.

* Jetëshkrim i autorit të veprës, “Studim mbi teorinë e të drejtës islame”, sjellë në shqip nga Botimet ALSAR.

Nga: Mehdi Gurra

Pasi e mori veten prej Luftës së Dytë Botërore, njerëzimi, i shtyrë prej ideologjisë së qytetërimit mbizotërues në ekspansion, pretenduar prej zëdhënësve të tij si qytetërimi më i epërm, iu dha në një masë të konsiderueshme kërkimit të kënaqësisë vetjake nëpërmjet përmbushjes materiale. Ky hedonizëm gati i pafre, sidomos pas mbarimit të Luftës së Ftohtë dhe mbetjes së botës për do kohë pa blloqe rivale, u dëshmua kudo ku depërtoi fryma e konsumerizmit.

Kahje fort e rrezikshme kjo për krijesën njerëzore, një vetasgjësim i ngadaltë, i pashmangshëm prej degradimit të misionit me të cilin ajo e bashkëshoqëron ekzistencën e përkohshme në këtë jetë. Intensiteti i jashtëzakonshëm në kërkim të rehatisë vetjake, rezultat dhe i shumë fenomeneve sociale, i ka hequr kuptimin jetës shoqërore në domethënien e saj klasike. Tani njeriu lypset të kujdeset vetëm për veten, e aspak për ndokënd tjetër në mjedisin rrethues!

Çka është një karakteristikë globale nuk mund të mos reflektohej dhe tek ne, për më tepër të dalë prej një periudhe disadekadëshe shtrydhjeje, mospasjeje, zhveshjeje nga prona, nga mirëqenia. Përpos së gjithave, shpërnguljeve nga vendlindja, ndryshimeve demografike, yshtjes nga të mirat materiale të siguruara në çdo formë, shpesh padrejtësisht, dramave shoqërore të tranzicionit, shpleksja e familjes së madhe tradicionale, copëzimi i saj dhe asgjësimi i presionit parimor që ajo ushtron mbi individin, i shtruan rrugën kaosit në konceptin e të jetuarit. Dhënia pas sigurimit medoemos të pronës dhe të pasurisë mori përmasa të frikshme, pasojat e së cilës do të kenë efekte afatgjata te njeriu dhe te shoqëria.

Përballë kësaj gjendjeje thuajse të pashpresë, nëse e shohim në mënyrë pesimiste gjënë, kthimi i syve nga institucioni i vakëfit shërben më së pari për të kuptuar se ç’po humbasim rrëmbyeshëm dita-ditës, se si po shembet struktura e jetës shoqërore, se në ç’hone po bie ndërgjegjja njerëzore, vetëdija për qenien krijesë sociale.

*

“Nuk do ta arrini virtytin pa dhënë atë që dëshironi për vete. Zoti e di sigurisht çdo gjë që jepni.” Ky ajet kur’anor (3:92) ia ka bërë të qartë njeriut udhën drejt përsosurisë (aq sa mundet ta arrijë si qenie mëkatare).

Bamirësia institucionalizohet me vakëfin, siguron vazhdimësi. Pasuria sakrifikohet për hir të Zotit, për të fituar kënaqësinë e Tij. Nijeti shpirtëror triumfon mbi atë material, heqja dorë prej një pronësie në emër të dhembshurisë dhe mëshirës e lartëson njeriun, si shprehje e përkryer e besimit, e ndjenjave sipërore.

Prona e lënë vakëf del prej pronësisë së zotëruesit, as mund të shitet, as mund të falet, as mund të lihet trashëgim. Kushtet e vëna në aktin e dhurimit nuk mund të ndryshohen; çdo përpjekje për cenimin e tyre ka si përgjigje të paramenduar dhe të parathënë mallkimin e shkruar në aktdhurimin. Në anën tjetër, aktdhurimi përmban lutje për këdo që i shërben si duhet vakëfit.

Dhënia nga vetja për të mirën e shoqërisë është një veprim i hershëm njerëzor. Nisur me Ibrahimin si traditë, ndjekur në histori nga të përshpirtshëm, profetë e njerëz të thjeshtë, institucioni i vakëfit e pati lulëzimin e plotë në periudhën e Perandorisë Osmane, si bamirësi e nivelit të lartë, përgjegjëse për shumëçka të mirë në shoqëri, për shumë vepra ende midis nesh. Aq terren fitoi kjo iniciativë bamirëse, dhe në aq shumë fusha u zhvillua, sa u bë tipar dallues i qytetërimit osman, i njohur si “qytetërimi i vakëfeve”.

Vakëfi në Ballkanin osman ishte i kudondodhur; përmes tij ngriheshin qytete, transformohej vendbanimi, ndërtohej, ndihmohej mirëqenia e banorëve, u jepej zgjidhje vështirësive, problematikave. Kishte marrë dhenë, pra, kultura e dhënies përparësi interesit të përgjithshëm duke sakrifikuar gjëra të rëndësishme të vetjakes. Po aq sa një nismë e nxitur vetvetishëm prej besimit të dhuruesit, dhe në shoqërinë ballkanike osmane lënia vakëf e pasurisë mori trajtën e elementit kulturor, qytetërimor. Strukturat vakfnore sollën zhvillim, vendosën themele qytetesh, themele identitetesh. Sa qytete shqiptare e njohën fillimin e historisë së tyre në atë kohë! Objekte dhe institucione të ndërtuara si vakëfe, xhami, mejtepe, medrese, imarete, karavansaraje, çezma, puse, ujësjellësa, banja publike, çarshi, shërbyen si qendra rreth së cilave u ngrit jeta.

*

Kjo traditë për t’u mburrur e humbi forcën dhe u thërrmua dalëngadalë me fundin e Perandorisë Osmane. Posaçërisht në Ballkan, regjimet u kujdesën ta fshinin sa mundnin trashëgiminë e së shkuarës. Shkatërrimi i institucionit të vakëfit ishte më brutal në Shqipëri, rrjedhojë e sulmit frontal që diktatura ndërmori ndaj shpirtërores, synuar për të sjellë në jetë njeriun e ri, pa gjësend, pa plaçkë e pa pronë, të paaftë kësisoj për t’u bërë mirë të tjerëve, madje dhe pa dëshirën për diçka të tillë. Historia e pas ’90-s nuk është për t’u lavdëruar. As shteti nuk u tregua i gatshëm ta jepte gjënë e rrëmbyer me pa të drejtë, as njeriu, dhe institucioni përkatës, nuk u soll si duhet me të kur pati fatin t’i kthehej toka a prona vakëf. Shembuj të ngjashëm ka kudo në Ballkan.

Me dëshirën për t’ia bërë sa më mirë të njohur publikut institucionin e vakëfit dhe përhapjen e tij në Ballkanin osman, dhe me ambicien për të ngjallur sërish në njerëz ndjenja të tilla sakrifikuese në shërbim të së mirës së përbashkët, Fondacioni ALSAR e organizoi katër vite më parë në Tiranë, më 2018, konferencën shkencore ndërkombëtare për institucionin e vakëfit në Ballkan. Trajtesat përfshinë një gamë të madhe çështjesh dhe i dhanë hakun temës. Ligjëruesit e shumtë bënë një panoramë të zgjeruar të aktivitetit vakfnor në Ballkan, për çka meritojnë falënderimin dhe përmendjen këtu, duke nisur nga prof. dr. Ferit Duka, Doğan Yörük, Mevlüt Çam, Petrit Zeneli, dr. Nehat Krasniqi, Hatixhe Ahmedi, prof. dr. Alaatin Aköz, Sadik Mehmeti, Ali Bardhi, Mehmet Akif Erdoğru, prof. dr. hfz. Halil Mehtiç, Mehmet Emin Yılmaz, Gökçe Günel, Alxhan Xhafer, Vejsel Bajram, İrfan Akça, Ismail Bardhi, prof. dr. Mehmet İnbaşı, Driton Dikena, Eyüp Kul, Qerim Lita, Emrah Başaran dhe Ruhi Can Alkın. Për interesin që paraqitën kumtesat dhe për nivelin e tyre mjaft të mirë, u vendos që t’i jepeshin lexuesit në një botim të posaçëm. Ato përbëjnë dhe një material të nevojshëm referencial për historianin e fushës.

Një falënderim duam të shprehim për  prof. dr. Ahmet Taşğın, për kontributin në organizimin e konferencës.

Shpresa jonë është qe me konferencën dje dhe me botimin sot t’i kemi shërbyer shoqërisë, të tashmes dhe së ardhmes, siç bëjmë me çdo veprimtari tonën!

Mehdi Gurra

Nisma për t’u duartrokitur e organizimit të një konference shkencore për kontributin e prof. dr. Seit Mansakut në gjuhësinë shqiptare më ka dhënë vërtet një mundësi mjaft të mirë për ta vënë në dukje mes jush dhe ndihmesën e tij në përvijimin e një linje intelektuale, thuajse akademike, në veprimtarinë e Fondacionit ALSAR.

Trajtesa ime sigurisht që ndryshon disi nga e parafolësve, ndonëse në thelb ka falënderimin për kontributin e një njeriu ende në lëvizje, vijueshmërisht në studim, pandërprerë në aktivitet. Prof. dr. Seit Mansaku i përket një plejade që aktin e trashëgimisë së tyre e kanë nënshkruar me penën e punës studimore, të ligjërimit në dobi të kulturës kombëtare.

Pa të, e të tjerë si ai, tranzicioni ynë shoqëror shumëdekadësh do të kishte qenë më i mundimshëm, më i varfër, më pështjellues, më dëmtues, më i pangjyrë dhe kaotik. Përbën njëfarë ngushëllimi, shoqëruar me grimca optimizmi, fakti se ka lëmenj veprimtarie ku topitja, plogështia, letargjia, në mos krejt e huaj, nuk është gjithsesi e mirëpritur, e dëshiruar.

Largpamësia në krijimin e Fondacionit ALSAR dhe në trajtësimin e tij mbi tre boshte, njëri prej të cilëve ishte kulturor, e parashihte “shfrytëzimin” e pasurisë intelektuale dhe akademike  njerëzore në përmbushjen e misionit atdhetar të vetideuar.

Pas kaq shumë kohësh e pas një reflektimi të shpejtë, e them me plot gojën se prof. dr. Seit Mansaku e ka dhënë deri më tani, e shpresoj të vazhdojë ta japë, atë kontribut të kërkuar prej tij në lëmin e albanologjisë, aq sa çështjet e saj janë lëvruar në organizmin së cilit i prij prej në krye të herës.

Prania e tij e herahershme fizike, përmes ideve dhe sugjerimeve në të njëjtën kohë, në bordin e botimit, apo si përkthyes a përgatitës botimesh, i ka shërbyer hedhjes së farës, mbjelljes, çeljes dhe rritjes së frutit të kulturës në një fondacion dita-ditës më të vendosur për t’u bërë zë referues përtej karakterit humanitar, me të cilin qe mburrur e njohur deri para jo shumë vitesh.

Mendimit sado të vogël të sjellë mbase në ndonjë mendje këtu se ajo çfarë po them është një mirënjohje e pandjerë, e paqëlluar dhe mekanike, mund t’i përgjigjem fare mirë me renditjen e disa prej punëve tona që mbajnë emrin e prof. dr. Seit Mansakut, rrëfyese të kthjellëta e të sinqerta të kontributit të analizuar.

Ai shqipëroi nga frëngjishtja për Fondacionin ALSAR veprën e Pashko Vasës, “Skicë historike mbi Malin e Zi sipas traditave gojore shqiptare”, për të cilën do të shkruante në faqet hyrëse të saj se, “traditat gojore popullore të përzgjedhura dhe të përdorura nga një historian e dijetar me kulturë të gjerë si Pashko Vasa, njohës i mirë dhe i drejtpërdrejtë i gjeografisë dhe i historisë së atyre viseve për të cilat shkruan dhe i Perandorisë Osmane që sundonte mbi to, marrin vërtet vlerën e dëshmive historike”. Nuk mund të lihet pa thënë këtu se vepra do të pritej mjaft mirë dhe me interes si në Shqipëri dhe përtej kufijve qoftë për temën, qoftë për mjeshtërinë e shqipërimit.

Prof. dr. Seit Mansaku mban po ashtu autorësinë si përkthyes nga frëngjishtja në botimin, “Thirrje e kolonisë shqiptare në Turqi drejtuar fuqive të mëdha të Antantës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës”. Për ta ilustruar rëndësinë e këtij botimi, dhe me anë të tij dhe kontributin e përkthyesit, mjaftojnë disa fjali mes faqeve 11-12, ku lexojmë, “Askush nuk e mohon se shqiptarët janë një racë e fisshme burrash sypatrembur, të guximshëm, punëtorë dhe të ndershëm, virtyte të çmuara në Europë. Ata duan aq kufij të gjerë sa të mund të zhvillohen dhe të mirëpresin vëllezërit e tyre nga shtetet fqinjë që presin me padurim të vendosen në një Shqipëri të re. Nuk ekziston rreziku i konflikteve të brendshme me bazë fetare. Shqiptari i krishterë është i bashkuar me shqiptarin mysliman nëpërmjet gjuhës, historisë së përbashkët dhe lidhjes etnike, forca e së cilës nuk kuptohet lehtë, kuptohet vetëm nga ata që i njohin mirë shqiptarët.”

Për botimin anastatik “Kalendari kombiar” dhe promovimin e tij, prof. Mansaku do të shkruante dhe mbante një kumtesë në Prishtinë në fundin e marsit të vitit 2018. Nën titullin, “Gjuha shqipe dhe shkolla shqipe në faqet e Kalendarit Kombiar”, ai do të merrte në analizë atë çka vetë e përcaktonte aty si “një nga organet kryesore të periudhës së Rilindjes dhe të Pavarësisë kombëtare”.

Por ç’do të thoshte ai për “Kalendarin kombiar”, për botimin e risjellë për lexuesin nga Fondacioni ALSAR? Po citoj nga kumtesa e tij: “Botimi dhe përhapja e Kalendarit Kombiar ka qenë një shkollë e madhe atdhetarizmi, shkollë diturie enciklopedike dhe shqiptarie, udhërrëfyes i vlerave historike, kulturore dhe shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare, promovues i dijeve teorike dhe praktike nga fusha të ndryshme. Ai ka luajtur një rol të jashtëzakonshëm në zgjimin dhe formimin e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve…. Botimi i kësaj vepre na afron atë botë shqiptare plot idealizma dhe atdhetarizma e sakrifica sublime të Rilindasve të mëdhenj për të cilat ka shumë nevojë koha jonë, brezat tanë dhe brezat e ardhshëm. Koha jonë ka nevojë për idealizmin dhe përkushtimin atdhetar të Rilindasve të mëdhenj.”

Në vazhdim të kontributit të tij, prof. dr Seit Mansaku ishte, së bashku me një varg kolegësh, pjesë e këshillit të botimit të librit, “Shoqëri e të Shtypuri Shkronja Shqip 1879 – Përmbledhje studimesh dhe artikujsh me rastin e 140-vjetorit të themelimit, 1879-2019”.

Po kaq me vlerë dhe i rëndësishëm ishte dhe kontributi i tij në përgatitjen e botimit anastatik, “Alfabetare e gjuhësë shqipe – Në Stamboll më 1879”.

Një kontribut të veçantë historik, gjuhësor e kulturor, do ta cilësonte prof. Mansaku një tjetër vepër të botuar nga Fondacioni ALSAR, atë të prof. Xhevat Lloshit, “Fjalorët e shqipes me turqishten”, në kumtesën e mbajtur në ceremoninë e promovimit.

Në të gjitha këto vepra, dhe në të tjera të redaktuara nga ai, e njëkohësisht në shkrime e kumtesa, prof. dr. Seit Mansaku e vuri veten në rolin e një kontribuesi në Botimet ALSAR kushtuar albanologjisë. E bëri këtë me vullnet e dashamirësi, me profesionalizëm dhe seriozitet akademik, pa bërë sigurisht lëshime në kurriz të cilësisë dhe duke u mbyllur çdo shteg atyre.

Vështrimi im këtu ishte vërtet deri diku i përgjithshëm, jo i specifikuar në hollësi dhe në analiza të imtësishme, siç bënë më herët kumtues të përqendruar te gjuhësia dhe shqipja, por kjo është e shpjegueshme, sepse ato nuk janë në fushat e mia të kualifikimit. Përqendrimi im, përndryshe, ishte në bërjen të njohur të kontributit së prof. Seit Mansakut për çështjet e albanologjisë në Fondacionin ALSAR dhe, për rrjedhojë, e natyrshëm, të shprehjes së falënderimit në këtë mënyrë për gjithçka na ka dhënë ai e që presim të na japë në të ardhmen.

Ramazani i këtij viti ishte i veçantë, sepse vinte pas një periudhë të gjatë pandemie, dyvjeçare, gjatë si cilës ai ishte përjetuar me kufizime, pa atë ndjesinë genuine që e përshkon fund e krye. Vetë jeta jonë kishte patur për një kohë mjaftueshëm të lodhshme privimet e veta, nga lëvizja e kufizuar te kufizimi i jetës sonë shoqërore.

E për këtë arsye, së bashku me gëzimin e sjellë gjithherë prej tij, Ramazani këtë herë pati dhe la një shije krej tjetër, shumë më të fortë, shumë më mbresëlënëse. Dhe, nëse qëndrojmë ende në shinat e përjetimit të përgjithshëm, karakteristikë dalluese ishte masiviteti, bash dhe për çka parashtruam më lart.

Ndjenja të larta humane u rishfaqën me forcë, të jetuarit si në ishull ia la vendin kalimit bashkë mes njerëzve të kohës, agjërimit, hapjes së dyerve, ngrënies e lutjes së bashku. Prej hapjes së zemrave gufoi dashuri e humanizëm i sinqertë, me shkëlqimin e ngjashëm të ditëve dhe netëve të këtij muaji.

Në këtë shprehje të natyrshme, të vetvetishme, të vëllazërisë, të të menduarit për tjetrin si për veten, aktiviteti humanitar i Fondacionit ALSAR ishte i destinuar të përshpejtohej, të zgjerohej, të përfshinte më shumë njerëz dhe pikëmbërritje.

Nuk është e nevojshme të thuhet më se ditët e solidaritetit human ndjekin rregullin e tyre të përsëritjes në ALSAR sa herë që Ramazani troket. As se gjithçka bëhet në një muaj, se ç’ndihmë jepet, është në themelet e misionit që fondacioni ia ka ngarkuar vetes prej momentit kur e ka nisur rrugëtimin e tij. Ky aktivitet nuk përbën risi tanimë; çudi do ishte në do mungonte!

Po, mund të thuhet ama se një përgatitje e madhe u paraprin ditëve të solidaritetit human, për të bërë planet, për të skicuar hartën e shpërndarjes së ndihmave, për t’u sinkronizuar me dhuruesit, dhe për të mos i lënë asgjë rastësisë.

Aktiviteti në Ramazanin e sapolarguar u kanalizua në tre drejtime: shpërndarje pakosh me ushqime, shtrime iftaresh, dhe dhënie ndihme për fëmijët jetimë, përgjithësisht në veshmbathje, por dhe financiare.

Të shumtë ishin kontribuesit, dhuruesit, për të cilët falënderimi është i vetëkuptueshëm. Shoqata, organizata, fondacione, institucione, ambasada, bashki dhe sindikata, si dhe donatorë vendas, kontribuan të gjithë që dhe më të varfrit, më fatkeqët, invalidët, më të pamundurit, më të vuajturit, t’i gëzoheshin qoftë dhe fare pak Ramazanit.

Në tridhjetë ditë e diçka më tepër u shpërndanë si ndihmë 8000 pako me ushqime, u shtruan apo u paketuan iftare për 9000 persona, dhe u ndihmuan 600 fëmijë jetimë!

TİKA, Agjencia Turke për Bashkëpunim dhe Koordinim, dha 3500 pako ushqimore ndihmë, 500 pako dha IHH-ja me qendër në Holandë, 1556 dhuroi HASENE-ja, kontributi nga ATİB ishte me 60 pako, Türkevi dhe Avrupa Yardım Vakfı ndihmuan me nga 50 pako, 200 pako ishin donacion i HAYRAT-it, WEFA kontribuoi me 250 pako, të EMIN-it ishin 70 pako, Bashkia e Bağcılar-it, në Stamboll, dhuroi 100 pako, nën kujdesin e Drejtorisë së Përgjithshme të Vakëfeve dhe Ambasadës së Kuvajtit në Tiranë u shpërndanë 150 pako, organizimet sindikaliste turke, HAK-İŞ dhe Hizmet-İş dhuruan të njëjtin numër pakosh, 150, İyiliğe Çağrı Uluslararası İnsani Yardım Derneği erdhi me 200 pako, IHH-ja me qendër në Belgjikë iu bashkua aktivitetit humanitare me 100 pako, ndihma nga DİTİB përbëhej nga 500 pako, dhe donatorë vendas dhanë si kontribut 564 pako. E tërë sasia u shpërnda nëpërmjet organizimit dhe pranisë aktive të ALSAR-it në terren, ngado, nga Tirana e kudo në Shqipëri.

Për shtrimin e iftareve, ose shpërndarjen e tyre të paketuar, e rëndësishme ishte gjithashtu ndihma e donatorëve. Iftaret nën emrin dhe kontributin e TİKA-s ishin për 3000 persona, në iftaret e IHH-së me qendër në Holandë morën pjesë 500 persona, 4000 të tjerë shijuan iftaret e HASENE-së, WEFA dhe EMIN shtruan iftare përkatësisht për 300 dhe 500 persona, İyiliğe Çağrı Uluslararası İnsani Yardım Derneği shtroi iftar për 200 persona, IHH-ja me qendër në Belgjikë thirri në iftar 100 persona, ndërsa iftaret për 350 persona ishin kontribut i donatorëve vendas.

Fëmijët jetimë iu gëzuan në Ramazan veshjeve të reja, dhe një numër prej tyre dhe ndihmës financiare, dhënë dhuratë nga partnerë të Fondacionit ALSAR. IHH-ja me qendër në Holandë dhuroi veshmbathje për 100 fëmijë jetimë, Avrupa Yardım Vakfı për 11 fëmijë jetimë, WEFA u dhuroi veshmbathje 250 fëmijëve jetimë dhe dha ndihmën finaciare të zekatit për 50 jetimë, EMIN u kujdes për veshmbathje të reja për 75 jetimë, një kontribut i bashkëshoqëruar me ndihmë financiare për 50 jetimë, İyiliğe Çağrı Uluslararası İnsani Yardım Derneği veshi me rroba të reja 50 fëmijë jetimë, IHH-ja me qendër në Belgjikë dha ndihmë financiare dhe në veshmbathje për 10 fëmijë jetimë, Organizata e Bamirësisë me qendër në Kuvajt pati për kontribut veshmbathje për 100 jetimë, dhe për veshmbathjet e reja të katër jetimëve u kujdesën dhurues vendas.

E tërë kjo pasqyrë me shifra dhe emra dhuruesish flet së pari për energjitë pozitive dhe ndjenjën vëllazërore e të humanizmit që sjell e ndez muaji i Ramazanit. Së dyti, ajo tregon në mënyrë fare të përmbledhur madhësinë e veprimtarive të zhvilluara në një muaj nga Fondacioni ALSAR. Së treti, shpreh në mënyrë të nënkuptuar besimin e krijuar në vite nga partnerët për korrektësinë dhe angazhimin maksimal të fondacionit tonë, si dhe emrin e mirë të krijuar prej tij nga puna e palodhur në ndihmë të shtresave në nevojë.

Botimet ALSAR po zënë me kalimin e kohës gjithnjë e më tepër vend në veprimtarinë e fondacionit, rrjedhojë e përqendrimit të shtuar tek to dhe e kërkesës në rritje të publikut për të marrë në dorë botime kësodore.

Viti 2021 nuk bëri përjashtim nga ky fenomen i dekadës së fundit në veprimtarinë e ALSAR-it. Njëzet e pesë tituj të rinj, të tematikave të ndryshme, iu shtuan qindra botimeve të tjera pararendëse, si pasurues të bibliotekave dhe tregues të rëndësisë së librit në Fondacionin ALSAR. Histori, studime, letërsi, kulturë, gjuhësi, ribotime, botime anastatike, përkthime, teologji… libra për çdo lexues.

“Doracak gjeografik: Shqipëria”, “Bosnja dhe Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut”, “Kullat e sahatit në Shqipëri”, “Jeta muslimane shqiptare”, “Reformat në Perandorinë Osmane dhe shqiptarët (1792 – 1876)” spikatën fort mes tyre.

Në radhë i erdhën gjithashtu publikut, “Raporti i veprimtarive të Fondacionit ALSAR”, “Pushkini: Jeta dhe veprat”, “Xhelaludin Rumi: Jeta dhe vepra”, “Dasma tiranase”, “Shkolla e Mjekësisë”, “Drejtshkrimi i gegnishtes ose gegnishtja e standardizueme”, “Bashkëudhëtari im i Ramazanit”, “Grekët në çdo epokë (Les grecs a toutes les époques – De la plume d’un ancien diplomate” “Her devirde yunanlılar – Eski bir diplomatın kaleminden)”, “Mevludi Sherif”, “Gruaja dhe familja në dyzet hadithe”, “Horizonte etnokulturore, “Alkimia e shpirtit në epokën e tejmodernizmit”, “Udhëtimi i shenjtë – Jeta e Pejgamberit tonë, Hz. Muhammedit (s.a.v.)”, “Fjalori i homonimeve leksikore në gjuhën shqipe”, “Islami – Liria për të shërbyer”, “Romët (ciganët), këta njerëz të çuditshëm”, “Kërkim në botën e imanit”, “Shtegtim me vargje”, “Mevludi” (në boshnjakisht) dhe “Tregimet e Tironës”.

Autorë të ndryshëm patën fatin kështu ta shohin punën e tyre të botuar në mënyrë të mrekullueshme në qindra kopje; të tjerë të ikur prej kohësh nga kjo jetë u kujtuan dhe u nderuan sërish nëpërmjet Botimeve ALSAR.

Gjithçka tjetër kulturore në veprimtarinë tonë gjatë vitit të kaluar ishin përurimet e ekspozitave, pritjet e personaliteteve të ndryshme dhe vizitat në institucione brenda dhe jashtë vendit, dhurimet e literaturës, të botimeve tona, reagimet publike, qëndrimmbajtëse, pjesëmarrjet në veprimtari (dhe përkujtimore), pjesëmarrjet në panaire librash, etj.

ALSAR-i e mbarti në janar në Tuz dhe Ulqin të Malit të Zi ekspozitën fotografike për njëqindvjetorin e Tiranës si kryeqytet; një aktivitet i mirëpritur për banorët e atjeshëm dhe për drejtuesit vendorë.

Kurset e artit për fëmijë të Galerisë “Hoti” në Plavë u mbështetën me dhurimin në prill nga Fondacioni ALSAR të bazës materiale për to.

Botimet ALSAR u paraqitën në panairet e librit në Shkup dhe Tiranë, duke qëndruar me sukses krah më krah shtëpive më të njohura botuese dhe me aktivitet mjaft të kahershëm. Në realizim të projektit afatgjatë, “Libri, dhurata më e çmuar”, institucione në Elbasan dhe Cërrik morën dhuratë në nëntor dhjetëra tituj nga botimet tona.

Programi fetaro-kulturor i organizuar nga ALSAR-i në muajin e Profetit Muhamed u prit ngrohtë në Cërrik, Ulqin dhe Tuz.

Fondacioni ALSAR mori pjesë në shtator, në Stamboll, në takimin themelues të Unionit Ndërkombëtar të Botuesve të Literaturës Islame; në të njëjtin muaj u nderua me certifikatë mirënjohjeje në Kongresin e 5-të Ndërkombëtar të Materialeve dhe Polimereve në Burdur, Turqi.

Në ekuilibër dhe harmoni me aktivitetin humanitar dhe arsimor, veprimtaria kulturore i dha larmishmëri jetës së Fondacionit ALSAR.